«Μαθαίνω Πως  να Μαθαίνω»

Μία καινοτόμος εκπαιδευτική προσέγγιση

Χαράλαμπος Τ. Τσίρος, δρ

Λέξεις-κλειδιά : Δεξιότητες σκέψης, Προσωπικό Ύφος Μάθησης, Δεξιότητες Διαπροσωπικής Επικοινωνίας, Αυτοεκτίμηση-Επαγγελματική εξουθένωση.

1.    Εισαγωγή

«Το «Νέο Σχολείο» ανταποκρινόμενο στις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες και προκλήσεις του 21^ου αιώνα, θέτει τον μαθητή στο επίκεντρο των αλλαγών με σκοπό την συνολική βελτίωση του επιπέδου σπουδών καθώς και της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευση. Στοχεύει στη διαμόρφωση ενός δημιουργικού και ανοικτού εκπαιδευτικού περιβάλλοντος συνεργατικής οικοδόμησης της γνώσης, που όχι μόνο επιδέχεται αλλά ενθαρρύνει και δημιουργεί καινοτομία».[1] Μία τέτοια καινοτομία θεμελιωμένη σε ερευνητικά πορίσματα και δοκιμασμένη στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα αποτελεί και η εκπαιδευτική προσέγγιση που παρουσιάζεται στο κείμενο που ακολουθεί.

2.    Θεωρητικό υπόβαθρο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της μάθησης από την πλευρά της εκπαίδευσης ενηλίκων πληροφορούμαστε από τον J. Mezirow για την έννοια του Συνειδησιακού Μετασχηματισμού, η οποία αφορά τη διαδικασία σταδιακής επίγνωσης του τρόπου με το οποίο οι στάσεις και οι πεποιθήσεις μας καθορίζουν και περιορίζουν τα μέσα με τα οποία αντιλαμβανόμαστε, κατανοούμε και ερμηνεύουμε το περιβάλλον και τον κόσμο. Η ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας και επίγνωσης θεωρείται, σύμφωνα με το εν λόγω στοχαστή της εκπαίδευσης ενηλίκων, ως το βασικότερο κίνητρο για μάθηση και ο σημαντικότερος στόχος της εκπαίδευσης των ενηλίκων, η οποία οφείλει να ανοίγει νέους ορίζοντες. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται το εν λόγω πρόγραμμα.

Εξετάζοντας το φαινόμενο της μάθησης από την πλευρά της εκπαιδευτικής ψυχολογίας  πληροφορούμαστε ότι, ερευνητικά δεδομένα, θεμελιωμένα πρόσφατα και στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα, διαπιστώνουν την ύπαρξη, με στατιστικά σημαντικό τρόπο, θετικής συνάφειας μεταξύ της σχολικής επίδοσης αφ ενός και αφετέρου: α) της νοημοσύνης (Raven), β) της ακαδημαϊκής αυτοαντίληψης (Academic self-concept), γ) αυτοεκτίμησης (self esteem), δ) της ομοιότητας των κυρίαρχων αισθητηριακών προσβάσεων (οπτικών ακουστικών, κιναισθητικών) διδάσκοντος και διδασκομένου ως συντελεστή διαμόρφωσης του ατομικού ύφους μάθησης (learning style) (Συν.30), των δεξιοτήτων διαπροσωπικής επικοινωνίας (Τσίρος 2006,9; Tsiros 2009). Ύπαρξη συνάφειας τεκμηριώνεται ερευνητικά μεταξύ της νοημοσύνης (Raven) και οπτικών αισθητηριακών προσβάσεων αφενός και ακαδημαϊκής αυτοαντίληψης αφετέρου (Tsiros 2010). (Συν.24)

Ευτυχώς, τόσο ο κυρίαρχος αισθητηριακός τύπος όσο και το επίπεδο της βιούμενης αυτοαντίληψης και αυτοεκτίμησης αποτελούν δεξιότητες, οι οποίες όπως και αυτές της διαπροσωπικής επικοινωνίας, επιδέχονται βελτίωση, όπως έχει ερευνητικά διαπιστωθεί με το εν λόγω επιμορφωτικό πρόγραμμα.

Θεμελιωμένη στις ανωτέρω έννοιες προκύπτει η δυνατότητα να δούμε, να ακούσουμε και να αισθανθούμε τη διαδικασία της εκπαίδευσης των ενηλίκων μέσα από ένα νέο, δημιουργικότερο, πιο ευχάριστο τρόπο. Πρόκειται για μία πρόκληση με την οποία αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε από κοινού οι κάθε λογής «διδάσκοντες» και «διδασκόμενοι». (Συν.28, 29)

Το προτεινόμενο πρόγραμμα, διάρκειας τουλάχιστον 25 ωρών, υλοποιούμενο με τη μικτή δια ζώσης (15 ώρες) και εξ αποστάσεως (10 ώρες) εκπαίδευση,  αποσκοπεί σε ανάπτυξη των γνώσεων, σε καλλιέργεια θετικών στάσεων και σε βελτίωση των σχετικών δεξιοτήτων στη βάση των ανωτέρω σύγχρονων σχετικών επιστημονικών ευρημάτων, με σκοπό την ανάπτυξη της γενικής δεξιότητας του να «Μάθω Πώς να Μαθαίνω» σύμφωνα με το ατομικό ύφος μάθησης.

3.    Σκοπός

Το πρόγραμμα, απευθυνόμενο σε κάθε διδάσκοντα, ανεξαρτήτως γνωστικού αντικειμένου, αποσκοπεί στην συνειδητή καλλιέργεια και ανάπτυξη δεξιοτήτων σκέψης που συνδέονται με μία αποτελεσματική μάθηση σύμφωνη με τα προσωπικά χαρακτηριστικά του μανθάνοντος, με βάση τα ανωτέρω ερευνητικά δεδομένα, συνδέοντας την εκπαιδευτική έρευνα με την σχολική τάξη, τοιουτοτρόπως κάνοντας πράξη το «Μαθαίνω Πώς να Μαθαίνω».

Ας θυμηθούμε στο σημείο αυτό^[2] ότι σκοπός της Εκπαίδευσης Ενηλίκων  (Mezirow J) είναι να βοηθάει τους ενηλίκους να α) συνειδητοποιούν τις δυνατότητές τους και β) να γίνονται περισσότερο ελεύθεροι (χειραφετημένοι), κοινωνικά υπεύθυνοι, αυτοδύναμοι μανθάνοντες.

4.    Ειδικοί στόχοι

§                     η ανίχνευση, η διακρίβωση και ο εμπλουτισμός της προτιμώμενης στρατηγικής μάθησης που συνδέεται με το ατομικό ύφος μάθησης (learning style) και η σύμφωνα με αυτά προσφορά της διδασκαλίας.

§                     Η ανίχνευση των μη συνειδητών παρά-λογων προσδοκιών που αιτιώνται ένα χαμηλό επίπεδο ακαδημαϊκής αυτοεκτίμησης και η αλλαγή τους σε άλλες πιο κατάλληλες για την περίσταση που επιφέρουν την τόνωση της αυτοεκτίμησης και την ανάληψη της δημιουργίας της από τον ίδιο το πρόσωπο (διδάσκοντα και διδασκόμενο) (Λογικο-θυμική προσέγγιση A. Ellis).

§                     Ο εμπλουτισμός των δεξιοτήτων διαπροσωπικής επικοινωνίας στη μαθησιακή διαδικασία, και όχι μόνον.

5.    Μεθοδολογία

Η μεθοδολογία που εφαρμόζει το πρόγραμμα είναι αυτή της Μετασχηματίζουσας Μάθησης (Transformative Learning του J. Mezirow), σύμφωνα με την οποία η μάθηση λαμβάνει χώρα εκτός του συνειδητού και γι αυτό χρειάζεται να φέρουμε τους εκπαιδευτικούς μας να συνειδητοποιήσουν τις υπολανθάνουσες προσδοκίες τους και να μάθουν να σκέπτονται κριτικά, κατανοώντας το πως σκέπτονται και μαθαίνουν οι ίδιοι και πως οι μαθητές τους. Έτσι, θα μπορούν, πλέον, να «διδάξουν» σύμφωνα με τον τρόπο που ο «άλλος» κατανοεί και μαθαίνει.

6.     Προσδοκώμενα εκπαιδευτικά οφέλη

Η εφαρμογή του προγράμματος στην εκπαιδευτική πράξη έχει καταδείξει , μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα εκπαιδευτικά οφέλη.

1.    Προσφέρει εξατομικευμένη διδασκαλία παραμένοντας μέσα στην ομάδα της τάξης

2.    Σέβεται τις προσωπικές ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή

3.    Ανιχνεύει και διακριβώνει την «γλώσσα» και την συμπεριφορά που καταλαβαίνει ο μαθητής και διδάσκει σε αυτή

4.    Εμπλουτίζει, και στον διδάσκοντα και στον διδασκόμενο, τις δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας προσφέροντάς τους πολλαπλά οφέλη στο σχολείο αλλά και στη ζωή

5.    Εμπλουτίζει την εμπειρία του μαθητή και βελτιώνει την στρατηγική μάθησής του

6.    Αντιμετωπίζει με επιτυχία «μαθησιακές δυσκολίες»

7.    Πετυχαίνει βαθιές αλλαγές στην συμπεριφορά των μαθητών μέσα στην τάξη και στο σπίτι

8.    Δημιουργεί ισχυρό ενδιαφέρον για το μάθημα, ακόμη και στους νωθρούς μαθητές, αποδεικνύοντας ότι αυτοί στην πραγματικότητα δεν είναι νωθροί αλλά τους λείπει το κατάλληλο κίνητρο

9.    Ανιχνεύει τις μη συνειδητές αιτίες μίας χαμηλής αυτοεκτίμησης  και προσφέρει, με μετρήσιμο τρόπο, τις δεξιότητες σκέψης για αλλαγή και τόνωση της αυτοεκτίμησης διδάσκοντος και διδασκομένου με πολλαπλά αντίστοιχα οφέλη στις διδακτικές και μαθησιακές στρατηγικές τους

10.                       Συνδέει την διδακτική και μαθησιακή επιτυχία με την επιτυχία στην καθημερινή ζωή

11.                       Στον εκπαιδευτικό προσφέρει τον τρόπο να δεσπόζει μέσα στην τάξη, να εμπνέει και να κινητοποιεί τα παιδιά, λειτουργώντας ο ίδιος ως ένα παράδειγμα προς μίμηση, σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικογνωστικής μάθησης ή της μίμησης των προτύπων (Bandura), ενώ αναπτύσσει το κύρος που χρειάζεται για να επιτυγχάνει την συνειδητή πειθαρχία των μαθητών, χωρίς βία ή καταπίεσή τους, και αυτά χωρίς ιδιαίτερο κόπο εκ μέρους του.

12.                       Βρίσκεται σε αρμονία με τη φιλοσοφία του «Νέου Σχολείου».

7.    Αξιολόγηση

Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τον ίδιο εκπαιδευτή ενηλίκων, με το αυτό θέμα,  σε 60 περίπου τμήματα, τα οποία παρακολούθησαν περισσότερα από 2000 εκπαιδευτικά και διοικητικά στελέχη της δημόσιας εκπαίδευσης και αξιολογήθηκε από τους ίδιους τους επιμορφούμενους και δημοσιοποιήθηκε με σχετικές ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις. (Συν.26, 27)

 Το ερευνητικό εργαλείο (Κλίμακα Αξιολόγησης Επιμορφωτικής Παρέμβασης Ενηλίκων) που χρησιμοποιήθηκε  περιλαμβάνει τέσσερεις αξιολογικούς άξονες και 37 ερωτήσεις. Οι άξονες αυτοί είναι: α) ο σχεδιασμός της ενότητας, β) οι εκπαιδευτικές μέθοδοι και τεχνικές, γ) το κλίμα μάθησης και οι σχέσεις με τα μέλη της ομάδας, δ) τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. (Συν.245α, 25β)

Τα ποσοτικά αποτελέσματα έδειξαν δείκτες εσωτερικής αξιοπιστίας σε όλες τις υποπαραμέτρους (Δείκτης Cronbach’s a) πάνω από 0,7. Τα ποιοτικά, θεμελιωμένα στις προτάσεις των ίδιων των επιμορφούμενων, κατέδειξαν συμπεράσματα χρήσιμα για μελλοντικά προγράμματα εκπαίδευσης των εκπαιδευτών ενηλίκων καθώς και τα ατομικά χαρακτηριστικά και τις δεξιότητες του «επιθυμητού» εκπαιδευτή ενηλίκων.

8.    Σύνδεση της προτεινόμενης εκπαιδευτικής προσέγγισης με τις αρχές και τους στόχους που προτείνει το «Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών»[3]

Η προτεινόμενη καινοτόμος, σύμφωνα με τα ανωτέρω εκπαιδευτική προσέγγιση πληροί τις αρχές του υπό διαβούλευση πλαισίου επιμόρφωσης «Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών» και ειδικότερα:

1.    της ενεργητικής συμμετοχής του επιμορφούμενου, καθώς μετά από μία σύντομη θεωρητική κατάρτιση, η οποία προτείνεται να έχει διάρκεια 15 ωρών στην περίπτωση ενός 25ώρου προγράμματος ή 25 ωρών στην περίπτωση ενός 50ώρου προγράμματος, καλείται να σχεδιάσει σε επίπεδο εικονικής ή πραγματικής τάξης, αλλά και να υλοποιήσει, ένα Ατομικό Πρόγραμμα Μάθησης, δίκην μίας εργασίας (project).

2.    την ευρετική πορεία προς τη γνώση, καθώς μετά την παρακολούθηση του θεωρητικού μέρους καλείται ο επιμορφούμενος, να εφαρμόσει στη τάξη τα όσα έμαθε, να αναστοχαστεί, να συνειδητοποιήσει τις ανεπιτυχείς (λαθεμένες) σκέψεις και πράξεις του και να τις διορθώσει επιλέγοντας πιο κατάλληλες για την περίσταση, πάντοτε υπό την εποπτεία του εκπαιδευτή του. Μία ανάγνωση των σχολίων των ίδιων των επιμορφούμενων, όπως καταγράφονται αυτολεξεί στις σχετικές εκθέσεις αξιολόγησης που συνυποβάλλονται βεβαιώνει του λόγου το αληθές.

3.    την άμεση εφαρμογή και σύνδεση της επιμόρφωσης που πήρε με τη σχολική τάξη του, όπως εκτέθηκε ανωτέρω.

4.    την ευελιξία, καθώς η πρόταση αυτή είναι εφαρμόσιμη, και έχει αυτό διαπιστωθεί, ανεξάρτητα από την ηλικία και το γνωστικό και μαθησιακό επίπεδο των μανθανόντων αλλά και από το γνωστικό αντικείμενο της εκπαίδευσης.

5.    την κοινωνική αλληλεπίδραση, καθώς βελτιώνει τις δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας και τονώνοντας το επίπεδο της βιούμενης αυτοεκτίμησης, που -σύμφωνα με τον James- ορίζεται ως το πηλίκο των επιτυχιών που οι σημαντικοί άλλοι αναγνωρίζουν σε εμάς και εμείς αποδεχόμαστε προς το σύνολο των συνειδητών και μη, λογικών και παρά-λογων προσδοκιών, οδηγεί σε μία ελευθερία του προσώπου για εθελουσία κοινωνική αλληεπίδραση.

Παράλληλα η εν λόγω πρόταση στοχεύει στη επίτευξη όλων των στόχων που προτείνει το πλαίσιο διαβούλευσης όπως προκύπτει από μία απλή ανάγνωση της εν λόγω πρότασης.

Τέλος, η μεθοδολογία που εφαρμόζει πληροί και τους 4 πυλώνες που προτείνει το σχετικό κείμενο διαβούλευσης διότι:

§       Δίνει έμφαση στη διδακτική πράξη, συνδέοντας επιστημονικά ευρήματα θεμελιωμένα στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα με τη σχολική τάξη.

§       Αξιοποιεί τη μεθοδολογία της Εκπαίδευσης Ενηλίκων και συγκεκριμένα τη Μετασχηματίζουσα Μάθηση (J. Mezirow).

§       Αξιοποιεί τη μέθοδο της Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης με τη χρήση της μικτής, δια ζώσης και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης που χρησιμοποιεί και το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης (Ι.Δ.ΕΚ.Ε.), του οποίου ο υπογράφων είναι εκπαιδευτής των εκπαιδευτών ενηλίκων.

§       Ωθεί τον εκπαιδευτικό σε ένα κριτικό αναστοχασμό για τη διδακτική του πρακτική προτείνοντας με βάση το γνωστικό σχήμα που συνοψίζει την πρότασή μας, μία εναλλακτική θεώρησή του.

Τέλος, έχει δοκιμαστεί στην πράξη και έχει τύχει της αποδοχής από ένα σημαντικό τμήμα του ελληνικού εκπαιδευτικού κόσμου (άνω των 2000), από τους νεοδιορισθέντες, τους μαχόμενους εκπαιδευτικούς, τους σχολικούς συμβούλους μέχρι και τα ανώτερα στελέχη της διοίκησης.

9.    Επίλογος

Η εν λόγω καινοτόμος εκπαιδευτική προσέγγιση αξιοποιώντας σύγχρονα εκπαιδευτικά, κοινωνιολογικά και ψυχολογικά ευρήματα ανταποκρίνεται στις διαφοροποιημένες προσωπικές ανάγκες που διαπιστώνει η πρόσφατη σχετική έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου αλλά  και στα μαθησιακά χαρακτηριστικά τόσο των διδασκόντων όσο και των διδασκομένων μέσα από την αξιοποίηση και βελτιστοποίηση των οποίων με κεντρικό άξονα την καλλιέργεια των κριτικών και αναστοχαστικών δεξιοτήτων σκέψης, και άρα μάθησης σύμφωνα με τη θεωρία της Μετασχηματίζουσας Μάθησης (J.Mezirow), αναβαθμίζει το ρόλο τους σε συνδιαμορφωτές της σχολικής πραγματικότητας, κάτι που αποτελεί σκοπό του «Νέου Σχολείου».

Η προσέγγιση αυτή υλοποιείται με τη χρήση των ενεργητικών τεχνικών που προτείνει η Εκπαίδευση Ενηλίκων με τη μέθοδο της μικτής (δια ζώσης και εξ αποστάσεως) εκπαίδευσης.

 Αναπτύσσοντας τις γενικές δεξιότητες σκέψης με σκοπό την επίτευξη στόχων σε επίπεδο, όχι μόνο γνώσεων, αλλά και στάσεων και δεξιοτήτων και των δύο συντελεστών της μάθησης στη τάξη, αποτελεί μία νέα βάση για την παραγωγή νέου, Επιμορφωτικού Υλικού και την κατάρτιση Σχεδίων Διδασκαλίας-Διδακτικών Σεναρίων για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και τα γνωστικά αντικείμενα, μέσα από ήδη δοκιμασμένα «παραδείγματα».

Συγκεντρωτικός Πίνακας Συγκριτικών Εκπαιδευτικών Οφελών
Συνηθισμένος τρόπος διδασκαλίας	Προτεινόμενη εκπαιδευτική προσέγγιση «Μαθαίνω Πώς να Μαθαίνω»
Υπάρχει μόνο ένας τρόπος διδασκαλίας για όλους τους μαθητές	Προσφέρει εξατομικευμένη διδασκαλία παραμένοντας μέσα στην ομάδα της τάξης
Αδιαφορεί για την προσωπικότητα του κάθε μαθητή	Σέβεται τις προσωπικές ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή
Αγνοεί την ειδική «γλώσσα» και συμπεριφορά που κατανοεί ο μαθητής	Ανιχνεύει και διακριβώνει την «γλώσσα» και την συμπεριφορά που καταλαβαίνει ο μαθητής και διδάσκει σε αυτή
Αγνοεί την αξία της γνώσης μίας αποτελεσματικής επικοινωνίας	Εμπλουτίζει, και στον διδάσκοντα και στον διδασκόμενο, τις δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας προσφέροντάς τους πολλαπλά οφέλη στο σχολείο αλλά και στη ζωή
Δεν προσφέρει κάτι ουσιαστικά νέο στον τρόπο που μαθαίνει ο μαθητής, απλά εκσφενδονίζει πληροφορίες ξανά και ξανά	Εμπλουτίζει την εμπειρία του μαθητή και βελτιώνει την στρατηγική μάθησής του
Αδιαφορεί ή και επιδεινώνει μαθησιακές δυσκολίες	Αντιμετωπίζει με επιτυχία «μαθησιακές δυσκολίες»
Παραθέτει απλά τις ειδικές γνώσεις του συγκεκριμένου μαθήματος	Πετυχαίνει βαθιές αλλαγές στην συμπεριφορά των μαθητών μέσα στην τάξη και στο σπίτι
Αφήνει τους «αδύνατους» μαθητές είτε να απομονωθούν είτε να επικρατήσουν στην τάξη και συχνά τους στιγματίζει διαιωνίζοντας έτσι τη συγκεκριμένη συμπεριφορά τους	Δημιουργεί ισχυρό ενδιαφέρον για το μάθημα, ακόμη και στους νωθρούς μαθητές, αποδεικνύοντας ότι αυτοί στην πραγματικότητα δεν είναι νωθροί αλλά τους λείπει το κατάλληλο κίνητρο
Αδιαφορεί για το επίπεδο της αυτοεκτίμησης, η οποία σύμφωνα με έρευνες έχει θετική συνάφεια με την μαθησιακή επίδοση του μαθητή και την επαγγελματική εξουθένωση του εκπαιδευτικού	Ανιχνεύει τις μη συνειδητές αιτίες μίας χαμηλής αυτοεκτίμησης  και προσφέρει, με μετρήσιμο τρόπο, τις δεξιότητες σκέψης για αλλαγή και τόνωση της αυτοεκτίμησης διδάσκοντος και διδασκομένου με πολλαπλά αντίστοιχα οφέλη στις διδακτικές και μαθησιακές στρατηγικές τους
Αγνοεί την σχέση σχολείου και ζωής	Συνδέει την διδακτική και μαθησιακή επιτυχία με την επιτυχία στην καθημερινή ζωή
Στον εκπαιδευτικό προσφέρει τον τρόπο να δεσπόζει μέσα στην τάξη, να εμπνέει και να κινητοποιεί τα παιδιά, λειτουργώντας ο ίδιος ως ένα παράδειγμα προς μίμηση, σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικογνωστικής μάθησης ή της μίμησης των προτύπων (Bandura), ενώ αναπτύσσει το κύρος που χρειάζεται για να επιτυγχάνει την συνειδητή πειθαρχία των μαθητών, χωρίς βία ή καταπίεσή τους, και αυτά χωρίς ιδιαίτερο κόπο εκ μέρους του. «Ανοησία είναι να επαναλαμβάνεις κάτι ξανά και ξανά με τον ίδιο τρόπο και να προσδοκάς να αλλάξει το αποτέλεσμα»  Αϊνστάιν

---

[1] Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Πρόσκληση Εκδήλωσης Ενδιαφέροντος για Επιμορφωτές Α1, 5175/23-12-2010

[2] Mezirow J., Learning as Transformation , Critical Perspectives on a Theory in Progress, Jossey-Bass, San Francisco 2000, σ., 3-33,  απόδοση στην ελληνική δημοσιευμένη στην ιστοσελίδα της Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων

[3] www.epimorfosi.edu.gr Ιούνιος 2010, σελίς 8.